HISTORIA KOWALSTWA
„Kowalstwo jest zawodem bardzo starym. Zawsze było związane z obróbką metali na gorąco przy pomocy młota i kowadła. Najstarsze informacje i zabytki kowalstwa pochodzą z Egiptu i są datowane na ok. 3000 r. p.n.e.
Rozwój tego rzemiosła uległ znacznemu zahamowaniu w okresie wędrówek ludów (IV - V w.). Dopiero w czasach wczesno średniowiecznych kowalstwo zaczęło powracać do dawnej świetności. Poniższy podział zaczerpnięty z forum kowalskiego jasno przedstawia jego rozwój w poszczególnych okresach:
OKRES HALSZTECKI (ok. 700 lat p.n.e)
- przedmioty importowane z południa
- odnajdywano DUL….czyli bryłki żelaza hutniczego
OKRES LATEŃSKI (od. 400 do n.e)
- zapoczątkowanie hutnictwa
OKRES RZYMSKI (I – IV n.e)
- w „młodszym” okresie rzymskim nastąpiło rozdzielenie na górnictwo i hutnictwo
- zachowały się ślady DYMAREK….czyli prymitywnych urządzeń do rudy żelaza.
- wyrób kleszczy i młotków (zadarzało się, iż narzędzia były wyposażeniem grobowców)
WYROBY OKRESU LATEŃSKIEGO I RZYMSKIEGO
- miecze ,okucia tarcz ,groty strzał , strzemiona i wędzidła ,nożyce itp.
- niektóre narzędzia posiadały ornamenty wykonane za pomocą STEMPLI
X WIEK
- w tym okresie następuje rozróżnienie a raczej podział na kowali - wiejskich
- miejskich
- dworskich
KOŁO WODNE DO OBRÓBKI ŻELAZA
1107 w Danii (pierwszy raz)
1203 we Francji wykorzystano napęd wodny do poruszania młotów wodnych
XIII/XIV w Polsce za sprawą przybyszów z Saksonii (w 2 poł. XIII budowali kuźnie w Wielkopolsce, Śląsku, Małopolsce)
XIII WIEK
- powstanie CECHU (na terenach ziem polskich znajdowały się również cechy niemieckie, XIV w Krakowie, XVI w Poznaniu)
XV WIEK
-W tym okresie następuje mały zanik rzemiosła wiejskiego, co było bardziej spowodowane wpływami cech miejskich. W „opiekę” wiejskich kowali bierze szlachta ze wzgędów czysto ekonomicznych.
- Rozwój gospodarstw folwarcznych zmusił panów feudalnych do utrzymania uzależnionych od siebie rzemieślników, którzy zaspokajali potrzeby dworu bez uciekania się do rzemieślników cechowych.
- Rzemieślnik dworski (w tym kowal) pracował na zasadzie OBOWIĄZKU PAŃSZCZYŹNIANEGO lub na zasadzie UMOWY (kontraktu) ZAWARTEJ Z DWOREM. Kowale dworscy (zazwyczaj wykonywali wszelkie prace dla folwarku lub dla chłopów) zwykle reprezentowali wyższy poziom niż kowale wiejscy, tym samym stanowili dość mocną konkurencję dla cechu.
- Wyróżnić trzeba również KOWALI PLEBAŃSKICH, którzy z reguły byli osadzenie na gruntach plebańskich.
WIEŚ vs. MIASTO
- w związku z narastającą konkurencją na kowali wiejskich zostały nałożone pewne restrykcje - w XV wieku przepisy zabraniały rzemieślnikom wiejskim na osiedlanie się najbliżej 1 mili od miasta.
- Kowal wiejski, który był mieszkańcem wsi starej, która nie została przeniesiona na parwo niemieckie, wykorzystywał kuźnie jako dodatek obok rolnictwa.
- Kowal osiadły we wsi, która podlegała pod parwo niemieckie działał na zasadzie RZEMIOSŁA SOŁTYSIEGO (taki kowla nie dostawał ziemi, lecz wykonywał prace na rzecz sołtysa)
XVIII WIEK
- „Rozkwit” kowalstwa wiejskiego, prawie każda wieś miała swojego kowala
- Pojawili się kowale cyganie (w swojej pracy wykonywali najprostsze przedmioty)
ZABÓR PRUSKI I ROSYJSKI
- Kowale wiejscy stają na równi z kowalami miejskimi (kowalstwo wiejskie zostaje włączone do cechu). Co niesie z sobą podporządkowanie się systemowi nauczania.
ZABÓR AUSTRIACKI
- Kowalom było zdecydowanie luźniej i mogli działać swobodniej i o różnym stopniu zaawansowania
XIX WIEK
- Następuje zniesinie feudalności, w warstwie chłopskiej pojawiają się „kmiecie” (bogaci chłopi) co ciągnie za sobą rozwój kultury ludowej
- Rozwinięcie bogactwa zdobnictwa wyrobów żelaznych (bogata ornamentyka)
- KOWALE INDYWIDUALNI – zazwyczaj osoby bezrolne, będące dziedzicami zawodu od kilku pokoleń.
- KOWALE-ROLNICY – traktowali prace w kuźni jako zajęcie dodatkowe (najczęściej zimą)
- KOWALE GROMADZCY – angażowani przez gromady do wykonywania prac na użytek mieszkańców. Dostawali kuźnie i czasami część narzędzi jak i również otrzymywali zimię od kilku arów do 1 hektara („skopczyzne”, „kopczyzne”, „skopine”) którą uprawiali sami rolnicy.
- Pod koniec XIX wieku kuźnie gromadzkie zaczęły powoli zanikać jadnak zauważono zwiększenie się kowali indywidualnych. Główną przczynę zanikania kuźni stanowili sami kowale, którym nie odpowiadały warunki zawartych umów z gromadą. (wyjatkowo tylko w niektórych wsiach kowale gromadzcy dotrwali do II wojny światowej)
- KOWALE DWORSCY (FOLWARCZNI) –zatrudnieni rzemieślnicy reprezentowali wyższy poziom, dlatego różnica między kowalem dworskim a wiejskim dotyczyła tylko zakresu posiadanych umiejętności. Zdażały się przypadki, iż w kuźni pracował „kowal chłop” bez dokumentu potwierdzającego kunszt pracy- zazwyczaj poduczonego kowlastwa w mieście lub przemyśle.
-po likwidacji pańszczyzny pojawiały się zakazy wzbraniające kowalom dworskim wykonywania przedmiotów dla chłopów. Przyczyną takiego postanowienia były obawy dworu, aby roboty dla chłopów nie były wykonywane z materiału i węgla należącego do dworu.
- Kowale dworscy podobnie jak gromadzcy dążyli do usamodzielnienia, dlatego za zarobione pieniądze starali się nabyć własą kuźnię.
- Kres kowali dworskich nastał wraz z reformą rolną z 1944 r.
Źródła:
- http://www.forumkowalskie.pl/
- http://www.kowale.com.pl/index.php?go=3
- Roman Reinfuss „Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce”
- A.W.Florow – „Artystyczna obróbka metali”